Czas Emancypantek

Obowiązki

Obowiązki żony były liczne i wzniosłe. Od dobrej żony wymagano, by w pełni dostosowała się do męża, maksymalnie wyrzekając się siebie, jeżeli było to konieczne. Jej zadaniem było przede wszystkim stworzenie spokojnego domu, gdzie wszystkie potrzeby męża byłyby zaspokojone. Miała także starannie skrywać przed nim własne kłopoty i zmartwienia.

Jeżeli mąż szukał różnego rodzaju rozrywek poza domem, winę jednoznacznie przypisywano żonie, która niedostatecznie wywiązywała się ze swoich obowiązków.

Dla jego jak również i dla swego szczęścia, zachowaj troskliwie to usposobienie; ale czuwaj nad sobą, żeby nigdy nie znudzić męża; nie miej nigdy żadnego wymagania, nawet takiego któreby ci się zdawało najzupełniej uzasadnione. Zostaw wszelką, wolność mężowi; jeżeli znajdzie w tobie serce zawsze zdolne do przyjęcia go, dom dobrze urządzony, przystrojony twojemi staraniami i porządkiem, który będziesz utrzymywała, niebędziesz potrzebowała wymagać jego obecności. W naszej epoce, mężczyźni przedewszystkiem boją się powinności; to co jest im nakazane, już tem samem staje się dla nich nie do zniesienia. Im mniej się wymaga poświęceń od męża tem skłonniejszy do nich.

List do młodej osoby, w: „Bazar”, 1865

Ażeby uniknąć tych nieporozumień, kobieta powinna znać dokładnie dochody, któremi rozporządzać może na swoją toaletę, i zawsze być w zgodzie z tą cyfrą, gdyż nieprzewidziane wypadki powinny być w to policzone. W tym względzie jak i we wszystkiem żona powinna mieć dla męża nieograniczone zaufanie i nie ukrywać przed nim prawdziwej ceny swoich strojów. Jeżeli przez niedoświadczenie albo lekkość popełniła jaką niedorzeczność, wydając za wiele, może tylko natychmiastowem przyznaniem się do winy okupić swój błąd; opóźnienie podwaja niebezpieczeństwo skrytość może się wyrodzić w przyzwyczajenie, a kiedy kobieta popadnie w niebezpieczeństwo tak wielkie z przyczyny tak błahej, trudno wówczas mężowi zachować jej szacunek i przywiązanie tak niezbędne w spokoju małżeńskim. Ten spokój zależy zupełnie od kobiety; jej słodycz, poświęcenie, szlachetność, mogą w najwięcej zatwardziałych sercach obudzić lepsze popędy. Trzeba szukać wypadków bardzo wyjątkowych, żeby przykład i wypełnianie podobnych cnót były bez skutku.

List do młodej osoby, w: „Bazar”, 1865

W tem w istocie leży wielka trudność zadania kobiety; nie godzi jej się bowiem nie szanować tej sfery stosunków, może dotąd zupełnie jej obcych, w które wprowadza ją zamążpójście. Niewolno jej wstrętnie i krytycznie im się przyglądać i zatruwać tem spokój męża; nie godzi się tęsknić do przeszłości, ale owszem obowiązkiem jest kobiety ukochać sferę działania, w którą weszła, bezwzględnie, czy ona jej nawyknieniom dotychczasowym odpowiada.

A. G., Co robić? (z odpowiedzi na kwestyonaryusz Kroniki), w: „Kronika Rodzinna”, 1866

Starać się za pomocą dobrze zrozumianego ładu domowego o ułatwienie mężowi ciężkich warunków pracy na zaspokojenie potrzeb codziennych dla siebie i dla rodziny.

Tygodnik Illustrowany, 1871

W małżeństwie ufność wzajemna jest duszą życia, jest niezbędnym szczęścia i spokoju warunkiem; bez niej jak bez powietrza nie można oddychać swobodnie. Niewiasta mężna umie pozyskać zaufanie męża, i znając najskrytsze jego troski i niepokoje rozlewa na nie balsam pociechy. I starać się będzie zawsze i wszędzie czynić mu dobrze wszelkiemi sposobami: uczynkami radą, słowem a nawet milczeniem. Z jakąż to pieczołowitością czuwać będzie aby oddalać od niego wszelkie przykrości i niepokoje, usuwać ciernie mogące znaleźć się na jego drodze. I będzie czynić mu dobrze w zdrowiu i w słabości, w szczęściu czy w niedoli ciesząc się lub smucąc z nim razem. I zawsze odda mu dobrem a nigdy złem, choćby on nawet zranił i zawiódł najdroższe jej nadzieje i uczucia.

Konstanty Pomian, Kilka oderwanych myśli o rodzinie, kobiecie i małżeństwie, w: „Tygodnik mód i powieści”, 1873

Nagawędziłam ci dość, jak masz urządzić sobie buduar, ale jeżeli w Twojem pomieszkaniu, pokoju na to stosownego mieć nie będziesz albo jeżeli pokój, któryby nim zrobić mogła, odstąpiłaś Twemu mężowi, bo mężczyzna do pracy powinien mieć przede wszystkiem spokojny kącik, gdyż inaczej zniecierpliwiony może łatwo od pracowitych nawyknień odstąpić, a potem z nudów za domem szukać rozrywki, co dla żony naturalnie jest rzeczą bardzo smutną, a w następstwie wychowania dzieci źle oddziaływującą na rodzinę, jeżeli zatem z tej lub owej przyczyny nie możesz mieć pokoju, któryby wyłącznie na taki swój użytek obrócić mogła, aby kiedy zechcesz, służył Ci za schronienie do cichego spoczynku lub miejsce spokojnej pracy, urządź tak sypialnią, aby jedna połowa jej do opisanego w drugim moim liście buduaru zbliżoną byłą a druga zajmowała właściwą sypialnię, ten kącik Twego domu, w którym już czystość wszędzie pożądana, a zdrowie i ozdobę niosąca, przedewszystkiem przecież królować powinna.

Lucyna Ćwierczakiewiczowa, Kolęda dla gospodyń, Warszawa 1876

Obowiązkiem kobiety i żony jest zabezpieczyć o ile możności życie i zdrowie myśliwego od wszelkich wypadków grożących mu kalectwem. Kochająca żona powinna namówić męża aby wybierając się na łowy, przywdział flanelową koszulę, broniąca od przeziębienia się, od szkodliwego spocenia się, do przemoknięcia niebezpiecznego dla zdrowia podczas ulewy. Bardzo mało mężczyzn trzyma się wszelkich przepisów ostrożności i nader często przypłacają to zdrowiem a nawet i życiem. Jak zawsze tak i tym razem do kobiet należy, być ich aniołami-stróżami.

Zwyczaje towarzyskie (Le savoir-vivre) w ważniejszych okolicznościach życia przyjęte, według dzieł francuskich spisane, Kraków 1876

Ale nie tylko co do kształtu fizycznego – lecz także co do zajęcia i wykształcenia z każdym wyższym stopniem cywilizacyi wzrasta różnica mężczyzny i kobiety i międzypłciowy – rzekłbym – podział pracy. U wyrobnika np. i chłopa robią kobieta i mężczyzna mniej więcej to samo. Oboje pracują około roli, wspólnie orzą i jeżdżą, sieją, zbierają i sprzedają wspólnie płody gospodarcze. Mąż czasem w domu bawi dzieci, gotuje – w ogóle tutaj jeszcze nie ma odrębnego stanowiska kobiety i mężczyzny. Już w wiejskich gospodarstwach większych dzielą się zajęcia mężczyzn i kobiet – a ten podział pracy, który się rozpoczyna u gospodarzy wiejskich, idzie stopniowo także w zawodach miejskich. U mniejszego krawca, szewca, szynkarza, w ogóle w przemyśle drobniejszym, jest żona jeszcze czeladnikiem u męża. W przedsiębiorstwach większych, a szczególnie w zawodach uczonych, zupełnie ustaje współdziałanie kobiety. Żona ministra nie może więcej tak dopomódz mężowi w gabinecie, jak kramarka mężowi w sklepiku. Im wyższy zawód tedy, tem odrębniejsze i właściwsze staje się zajęcie męża i żony

Franciszek Kasparek, prof. Wszechnicy Jagiellońskiej, Kobieta i jej stanowisko w rodzinie, społeczeństwie i państwie, w: „Gazeta sądowa warszawska”, 1877

Mąż rzuca się w wir życia, walczy z przeszkodami i przykrościami, któreby go nieraz powaliły o ziemię, gdyby miłość żony go nie podtrzymywała; żona koi jego cierpienia, uspokaja skołatany namiętnościami umysł, wlewa zdrój pociechy w strapione serce i dodaje mu sił. On pracuje skrzętnie, ona zarobek utrzymuje i przechowuje. Ona zdejmuje z niego troskę o życie fizyczne, o wychowanie dzieci i czyni mu dom zieloną oazą wśród skwarnej pustyni, gdzie nabiera sił i pociechy do nowej pracy.

Franciszek Kasparek (profesor Wszechnicy Jagiellońskiej), Kobieta i jej stanowisko w rodzinie, społeczeństwie i państwie, w: „Gazeta Sądowa Warszawska”, 1877

W roku 1888 „Kurier Codzienny” rozpisał ankietę na temat „Jak się podobać mężowi” – oto podsumowanie przez redakcję odpowiedzi, łączących porady natury bardzo ogólnej z mocno szczegółowymi.

Szczególnym zbiegiem okoliczności, a może wynikiem upowszechnionej zasady w większości danych nam odpowiedzi przebija materialistyczny pogląd, który swoje rady streszcza w ten sposób:
«Dbaj o wygody swego męża, staraj się go dobrze karmić, niechaj mu niczego w domu nie brakuje od guzika do koszuli aż do twojego pocałunku […] miej żołądek jego i gusta na względzie. […]»
W zręcznym zestawieniu cudzego interesu z własną reklamą pisze nam jedna z rywalek pani Lucyny:
«w książeczce przez mnie wydanej pt. Gniazdko rodzinne, ładnie i składnie urządzone wyszłam z zasady aż nadto doświadczonej, że do serca męża najwygodniejsza prowadzi droga przez żołądek. […]»
Oto np. „żona szczęśliwego męża” radzi swoim siostrom po Ewie:
«1) Utrzymywać dom w porządku. 2) Być oszczędną i uprzejmą gospodynią. 3) Robić jak najrzadziej pranie, i to wtedy, kiedy męża nie ma w domu. 4) Pilnować, aby nie było swędu z samowaru, z włosów spalonych lub fiszbinu. 5) Nie wymawiać sesji ‘Lutni’ i kolacyjek. 6) Mieć dzieci jego własne. 7) Patrzeć na wszystko przez szpary. 8) zestarzeć się razem z nim» […]
Dłuższa tablice ułożyła pani Wanda S. następującej treści:
«Żony, pragnące stale podobać się mężowi, powinny zachowywać dziesięcioro następujących przykazań: I. Będziesz kochała męża twego, nie jego przyjaciół. II. Męża swego zbytnią czułością nudzić nie będziesz. III. Domowymi kłopotami go dręczyć ani na sługi przed nim skarżyć się nie będziesz. IV. Myć się i czesać z samego rana nie tylko w niedzielę i święta, ale i w dnie powszednie będziesz, a mężowi w brudnej spódnicy i przydeptanych pantoflach nigdy się nie pokażesz. V. Nie maluj oczu i brwi, twarzy nie pudruj, a pachnideł używaj umiarkowanie. VI. Za zabawami się nie uganiaj. VII. Rządną i oszczędną bądź. VIII. Nie będziesz mężowi twemu fałszywych zdawała rachunków. IX. Nie pożądaj coraz to nowych sukien, kapeluszy, kolczyków, broszek i innych świecidełek. X. Nie bądź też grymaśną, zrzędną, płaksiwą, zazdrosną, a zwłaszcza też gadatliwą, gdyż gadatliwa niewiasta największą plagą męża swojego jest.»
Pani Z. U. ujmuje […] kwestię w dojrzalsze wnioski i ogólniejszą formę.
«Każda kobieta znajdzie odpowiedź […] we własnym sercu, jeżeli je ma […]. Miłość odkryje przed nią świat nowy, pełen tajemnic i uroków, nauczy ją wierzyć, cierpieć i poświęcać się w każdej chwili bez wahania […]. Jeżeli […] fatalnym zrządzeniem losu kobieta posiadająca w sobie materiał na taką zonę dostanie się człowiekowi nie zdolnemu wydobyć […] prawdziwego serdecznego uczucia […] cóż wtedy?... ręce opuścić i zwątpić o wszystkim lub starać się podobać… innym? Wtedy kobieta rozumna i uczciwa znajduje odpowiedź w głowie. Z podniesionym czołem przystąpi do trudnego dzieła, wytworzenia sobie szczęścia quand meme… Pożegna na zawsze kraj ideałów i marzeń […] utworzy sobie inny, bardziej może realny i ziemski, ale niemniej trwały. Głębokie poczucie obowiązku doprowadzi ją do podobnych rezultatów i tu nie kochająca, lecz w imię obowiązku spełniająca cicho, z dumą, w cierpieniu, silna poświęceniem powinności dobrej żony, z pewnością zdobędzie sobie ufność, szacunek i przywiązanie. […] Silny charakter przy wyższości moralnej i dobroci serca oto warunki do podobania się mężowi. »

Q., Najlepszy sposób do prędkiego zamążpójścia, w: „Kurier Codzienny”, nr 319/1888

Pisujący wówczas w „Kurierze Codziennym Prus przyjął wyniki dosyć ironicznie:

W 6000 lat po grzechu pierworodnym, który stanowi ważną wskazówkę, że już pierwsza kobieta podobała się pierwszemu mężczyźnie – w Warszawie postawiono kwestię: „Jak podobać się swemu mężowi?”
Samo pytanie i dziewięćdziesiąt siedem odpowiedzi, nadesłanych przez zawsze piękne czytelniczki, dowodzą, że coś zepsuło się, jeżeli nie w istocie małżeństwa, to przynajmniej w naszych pojęciach o nim. Sądzić by nawet można, że dopiero dziś dowiedziano się u nas, iż po wiośnie miłości i po lecie miodowych miesięcy następuje obarczona dziećmi jesień, a potem – zima, w ciągu której stawia się pytanie: „Jak podobać się mężowi?”
Z owych jednak dziewięćdziesięciu siedmiu odpowiedzi przekonać się można, że jeżeli kobiety nasze poczynają się już budzić, to znowu męski świat nie odznacza się zbyt wybujałymi żądaniami.
„Trzeba pilnować, ażeby nie było swędu z samowara; trzeba się myć i czesać co dzień z rana i nie pokazywać się mężowi w brudnej spódnicy albo przydeptanych pantoflach. Trzeba nie pożądać coraz to nowych sukien, kolczyków itd. Trzeba wreszcie nie być zrzędną, grymaśną, zazdrosną, a nade wszystko gadatliwą.”
Żona, która zasekuruje się w powyższe cnoty, nadto zaś „umie patrzeć przez szpary na pewne ułomności moralne” i… „dobrze karmi męża”, już posiadła tajemnicę sztuki wiekuistej szczęśliwości. „Najwygodniejsza droga do serca męża prowadzi przez żołądek” – jak zapewnia jedna z dziewięćdziesięciu siedmiu autorek.
Jakież to niewinne lekarstwa na dość pospolitą chorobę społeczną… Wprawdzie inna z konkursistek niezupełnie wierzy im i na wszelki wypadek zaleca swym koleżankom rezygnację, silny charakter itd. Wprawdzie jeszcze inna spostrzegłam że „łatwiej aniżeli mężowi można podobać się jego przyjaciołom”… Ale są to zbyt drobne dysonanse w harmonijnej orkiestrze dziewięćdziesięciu siedmiu wirtuozek, które wynalazły kamień filozoficzny na wszelkie złe strony małżeństwa.
Aha! Trzeba jeszcze jak najrzadziej robić pranie i to wtedy, kiedy męża nie ma w domu” – i jeszcze – „mieć tylko jego dzieci…”

Bolesław Prus, Kroniki, w: „Kuryer Codzienny”, 1888

Mąż żonie nadaje powagę i stanowisko w świecie, którego ona sama przez się nie posiada, chociażby była księżniczką, a on pastuchem. Mąż żonie wydaje na obiady, suknie, kolczyki itd., choćby cały majątek był niewątpliwą własnością żony. Mąż żonie może nie pozwolić wyjechać nawet na kurację, a w razie nieposłuszeństwa sprowadzić ją do domu ciupasem, co by się nie udało żadnej żonie w stosunku do męża. Nawet wówczas, gdy żona nie ma ani stanowiska do stracenia, ani pieniędzy do wydania, ani nie chce jechać do wód, jeszcze i wtedy musi myśleć o „podobaniu się mężowi”. W razie bowiem przeciwnym – on od niej ucieknie.

Bolesław Prus, Kroniki, w: „Kuryer Codzienny”, 1888

Dom, w którym panuje ład, porządek, spokój i wygoda, będzie zawsze miłym, choćby był ubogim; mąż z pewnością nie będzie wtedy szukał kosztownych na mieście rozrywek, lecz najchętniej w domu zawsze pozostanie.

Skarbiec dla rodzin w mieście i na wsi, tom I, Wydawnictwo Biesiady Literackiej, Warszawa 1888

Zadaniem też miłującej kobiety musi być głównie chęć uszczęśliwiania swego małżonka wypełnianiem powinności. Pierwszą z nich jest konieczność panowania nad sobą. Dogadzając swoim słabościom, dążylibyśmy szybkim krokiem do coraz większego zepsucia własnego charakteru. Pracować nad sobą więc potrzeba przyzwyczajając się powoli do przyjmowania małżonków zawsze z uprzejmą względnością. Gdybyście przeciwnie postępowały, zaniedbując na przykład dopilnowania domowych zajęć, nie wiem, czy byście zbytecznie zasługiwały na uznanie z ich strony. Rozważajcie dobrze, w jaki się sposób miłość objawia, i jaka do osiągnięcia szczęścia najwłaściwsza jest droga.